TRẦN TRỌNG KHIÊM
(1821 - 1866)
Ông Trần Trọng Khiêm người làng Xuân Lũng, huyện Sơn Vi, tỉnh Phú Thọ. Lúc nhỏ nổi tiếng thông minh hay chữ, nhưng ông không chọn con đường khoa cử vì anh ruột ông cũng đỗ khoa cử mà rơi vào cảnh tù đày. Năm hai mươi tuổi lấy vợ và theo nghề buôn gỗ, có điều kiện giao dịch với thương nhân Hoa kiều ở Bạch Hạc (Việt Trì), Phố Hiến (Hưng Yên). Năm 1843, vợ ông bị tên cai tổng thủ tiêu vì y không lấy được bà. Ông giết tên cai tổng để trả thù cho vợ rồi trốn xuống Hưng Yên làm ăn.
Tại đây, ông làm thủy thủ cho một tàu buôn nước ngoài có dịp đi Hương Cảng, Hoà Lan, Anh quốc…cuối cùng khoảng năm 1850, ông đến Hoa Kỳ. Ông bỏ nghề thủy thủ gia nhập vào đoàn người đi tìm vàng ở miền Viễn Tây Hoa Kỳ. Chán ngán cuộc sống hổn độn, trụy lạc, cướp bóc của bọn người tìm vàng, ông trở về California làm nhân viên cho toà soạn báo Daily Evening. Năm 1854, lại chán cảnh vô chánh phủ của thế giới vàng ở California. Nhân có chuyến tàu ông quay về Hương Cảng nhập tịch Trung quốc.
Năm sau, ông về nước và cư trú ở miền Nam. Vào thuở ấy, miền Nam nhứt là đồng bằng sông Cửu Long, dù đã được khai phá, nhưng nhiều nơi vẫn còn hoang vu, ông cùng vài người bạn đứng ra khai hoang góp phần lập nên làng Hòa An thuộc tổng An Tịnh, phủ Tân Thành, tỉnh An Giang giáp ranh với làng Mỹ Trà (thuộc huyện Kiến Phong, phủ Kiến Tường, tỉnh Định Tường).
Năm 1862, trước áp lực quân sự của thực dân Pháp, triều đình Tự Đức nhường ba tỉnh Biên Hòa, Gia Định và Định Tường cho chúng. Năm 1863, ông cùng Thiên hộ Võ Duy Dương xây dựng căn cứ ở Gò Tháp nằm trong Đồng Tháp Mười. Ông là người vẽ kiểu các công sự chiến đấu mô phỏng theo kiểu của các đồn canh của một đại úy (sau được chánh phủ Hoa Kỳ phong đại tướng) tên Suter, người Canada, xây dựng ở California gọi là đồn Suter. Ông được Thiên hộ Dương giao chỉ huy một đội nghĩa quân, đánh thắng Pháp nhiều trận ở Mỹ Trà, Cao Lãnh, Cai Lậy…
Tháng 4 năm 1866, Pháp mang đại quân tấn công đại đồn Tháp Mười, ông chiến đấu quyết liệt và tử trận lúc 45 tuổi. Trước khi nhắm mắt, ông khuyên nghĩa quân hãy chiến đấu đến cùng và dặn vợ nuôi con, đừng hợp tác với giặc. Thi hài ông được nghĩa quân chôn cất tại Gò Tháp và có câu truy niệm:
“Hởi ơí! Lòng trời không tựa, tấm gương tiết liệt vì nước quyên sinh.
Chính khí nêu cao, tinh thần Nùng Nhị còn lưu truyền hậu thế.”