TRẦN BÁ LÊ
(Cả Nhì Ngưu)
(1850 - 1931)
Ông Trần Bá Lê sanh năm 1850, tại thôn Hòa An, huyện Vĩnh An, tỉnh An Giang (nay thuộc xã Hòa An, thị xã Cao Lãnh) là con ông Trần Văn Long, một điền chủ ở Cao Lãnh.
Ông Trần Văn Long gốc người miền Trung, lưu lạc vào Nam kiếm sống, do siêng năng làm lụng, tánh tình lại nhân hậu, nên được bà Đỗ Thị Đệ, một đại điền chủ ở Mỹ Trà gả con gái và tài trợ trong công việc làm ăn. Từ đó ông gầy dựng, tích lũy để trở thành một điền chủ có tiếng tăm. Khi thực dân Pháp chiếm ba tỉnh miền Đông Nam kỳ (Biên Hòa, Gia Định và Định Tường) ông đã quyên góp nhiều lương thực, sắt, đồng thau để rèn đúc võ khí cho nghĩa quân chống Pháp.
Ông Trần Văn Long qua đời, để lại cho con một gia sản đồ sộ, và cả một tấm lòng yêu nước nồng nàn. Ông Trần Bá Lê được cử làm hương cả nhì trong làng, nên người trong làng thường gọi ông là Cả Nhì Ngưu.
Vào những năm 1907, 1908, lúc phong trào Đông du phát triển, ông là người tài trợ mạnh có tiếng ở vùng Cao Lãnh. Ông bỏ tiền ra đóng ghe, tàu đi Thái Lan, Hồng Kông buôn bán làm kinh tài cho phong trào. Nội vụ đổ bể, ông bị thực dân Pháp bắt, tịch thu toàn bộ phương tiện; ông phải bán một phần lớn nhà cửa, gia sản để lo lót khỏi cảnh tù đày.
Do người quen biết với ông Trần Văn Long trước đây giới thiệu, năm 1917 cụ Phó bảng Nguyễn Sinh Sắc tìm đến Cao Lãnh. Đến nơi, ông Long đã qua đời, ông Trần Bá Lê giữ cụ lại để nuôi dưỡng. Sau đó, theo yêu cầu của cụ Nguyễn Sinh Sắc, ông Trần Bá Lê dựng cho cụ một căn nhà nhỏ trong vườn nhà ven bờ rạch Cái Tôm, để cụ tiện dạy học và hốt thuốc. Cụ Nguyễn Sinh Sắc sống ở đây đến năm 1920 mới về Sài Gòn.
Đến năm 1928, hoạt động của hội Việt Nam Thanh Niên Cách mạng Hòa An phát triển, cần một địa điểm để hoạt động công khai. Ông liền cho sửa lại căn nhà của Cụ Nguyễn Sinh Sắc trước đây cho hội sử dụng. Về sau, căn nhà này là nơi liên lạc, trao đổi công tác công khai mà đồng chí Nguyễn Thanh Sơn (Tư Tây) trú ngụ thường xuyên với tư cách một người thợ đóng guốc.
Năm 1929, khi cụ Nguyễn Sinh Sắc qua đời, ông Trần Bá Lê là một trong những người góp sức vào việc an táng.
Cuối năm 1929, chi bộ đầu tiên của tỉnh Sa Đéc ra đời, đặt cơ quan ngay trong vườn xoài của ông. Đó là một vườn xoài rất lớn, cây cối rậm rạp, ít người lui tới; dân địa phương quen gọi là vườn xoài ông Cả Nhì Ngưu hay vườn Xoài Lớn. Cơ quan là một căn chòi nhỏ, nền đào sâu xuống 0,5m, trên có mái che thấp, ông cho cơ quan hai bộ ván ngựa lót làm nền cho khô ráo. Nơi đây thường diễn ra các cuộc họp và in ấn tài liệu.
Sau những cuộc đấu tranh nổ ra dồn đập của nhân dân dưới sự lãnh đạo của chi bộ từ tháng 5 năm 1930, thực dân Pháp theo dõi và phát hiện ra nhà và vườn của ông có liên quan đến các biến cố này. Tháng 11 năm 1930, bọn Pháp và tay sai bất thần bao vây nhà ông bắt tất cả bảy người, trong đó có 5 đảng viên, có đồng chí Bùi Dự, Lê Văn Hy (Hai Hy) và Đỗ Hữu Giàu (cháu ngoại ông). Riêng ông chúng bắt tại Cái Tắc mang về. Tất cả tám người bị đưa về giam ở Vĩnh Long. Sau khi điều tra, chúng thả bà cả và con dâu ông. Một tháng sau có hai người lâm bịnh qua đời; còn lại ông và ba đồng chí, chúng giải về Khám Lớn Sài Gòn. Tại đây chúng giam ông chung phòng với đồng chí Hà Huy Giáp.
Thấy ông già yếu, chúng cho tại ngoại hầu tra, nhưng ông nhứt định không về với lý do: “ Bị bắt chung, thả thì phải thả hết.” Trong khám, đồng chí Hà Huy Giáp hỏi ông: “ Tại sao, ông ủng hộ tụi tui”.
Ông trả lời : “Tụi bây đâu có nói với tao là Cộng sản làm gì, tao thấy tụi bây hoạt động, hội họp để chống Tây là tao ủng hộ”.
Do tuổi già và sự gian khổ trong lao tù, nên đến tháng 7 năm 1931, ông qua đời tại Khám Lớn, thọ 81 tuổi.